Żnin

(łac.Znena,niem.Znin)miasto w woj.kujawsko-pomorskim,w powiecie żnińskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Żnin.Położone nad Jeziorem Żnińskim Dużym i Jeziorem Żnińskim Małym.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.bydgoskiego.Według danych z 2009 roku,miasto miało 14397 mieszkańców.

Historia

Pierwsi ludzie pojawili się w okolicach Żnina kilkanaście tysięcy lat temu po ustąpieniu lądolodu skandynawskiego i pojawieniu się tundry.Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed 10 tysięcy lat z okresu paleolitu.Liczne znaleziska archeologiczne świadczą o kontaktach Żnina ze światem antycznym.Kontakty takie umożliwiała droga bursztynowa biegnąca od Adriatyku przez Śląsk i Kalisz do Bałtyku.Przebieg tej drogi przedstawia mapa geografa z Aleksandrii,Ptolemeusza(90-168 r. n.e.)Umieszczony na niej gród Setidava na północ od Kalisza(Calisia)od dawna identyfikowany jest przez niektórych badaczy z najdawniejszym Żninem.Setidava zostało odwzorowane na antycznej mapie Klaudiusza Ptolemeusza z lat 142-147 naszej ery.Między nasypem kolejowym a brzegiem Dużego Jeziora Żnińskiego,po prawej stronie rzeki Gąsawki zachowały się elementy wału będące pozostałością wczesnośredniowiecznego grodu(VI-VIII wiek n.e.)Do rozwoju osadnictwa w Żninie przyczyniło się doskonałe położenie geograficzne i warunki topograficzne o cechach obronnych.W początkach XI w.ukształtował się nowy układ przestrzenny osady.Obejmował trzy elementy: na półwyspie gród(siedziba władzy i zarządu administracyjno-wojskowego) i podgrodzie z ludnością rzemieślniczo-wojskową oraz na Ostrowie targ z gospodą i miejscem kultu.Usytuowanie świątyni chrześcijańskiej w tym miejscu wiąże się z darowiznami na rzecz Kościoła obejmującymi plac i urządzenia targowe.W państwie Piastów wzrosło znaczenie Żnina jako węzła komunikacyjnego.Władza państwowa usadowiła się w grodzie położonym wśród mokradeł brzegu Dużego Jeziora Żnińskiego.Żnin pełnił w tym czasie przede wszystkim funkcję militarną.Sprawował on kontrolę nad przeprawą przez Gąsawkę,jednocześnie blokował najeźdźcom drogę w głąb państwa.W grodzie swoje rezydencje mieli:kasztelan(XI-XIII w.)przedstawiciel władzy państwowej i naczelnik grodu.Świadczy to o istotnej funkcji administracyjnej Żnina.W I poł.XII w.Żnin był już własnością Kościoła.Zostało to potwierdzone w Bulli Gnieźnieńskiej wystawionej przez papieża Innocentego II w dniu 7 lipca 1136 r.dla metropolity Jakuba ze Żnina.Jest to najstarszy dokument zawierający wzmiankę o Żninie(provincia de Znein cum foro).Bulla wymienia 29 pałuckich osad wchodzących stanowiących własność Kościoła.Bulla potwierdza również istnienie na ziemi żnińskiej słowiańskiej wspólnoty rodowo-terytorialnej z okresu plemiennego tzw.Opola.Według Jana Długosza wojny prowadzone przez Bolesława Krzywoustego(1102–1138)wymusiły potrzebę wybudowania w Żninie fortyfikacji(m.in.umocnienia podgrodzia od nasady półwyspu).Najstarsza wzmianka o Żninie jako mieście pochodzi z 1284(założenie mennicy arcybiskupiej).Jan Długosz przypisał jednak lokację miasta już arcybiskupowi Januszowi(1259–1271).Podobieństwo sformułowanego według prawa średzkiego ustroju Żnina do uregulowań sformułowanych w akcie lokacyjnym Zdun z 1267 sugeruje jednak okres 1267-1271 jako najbardziej prawdopodobny moment otrzymania praw miejskich.

• W 1284 r.książę wielkopolski Przemysł II zatwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje nadane przez jego poprzedników oraz nadał arcybiskupowi Jakubowi Śwince prawo posługiwania się w mieście Żninie własną monetą,która posiadała prawo monety obiegowej w całym państwie.Przywilej mennicy był bardzo dochodowy,część wypracowanego w Żninie zysku prawdopodobnie przeznaczano na podniesienie gospodarki w żnińskim kluczu dóbr kościelnych.Ponadto przez Żnin przechodził szlak handlowy ze Śląska do Gdańska,tzw.Szlak Bursztynowy,co wzmacniało atrakcyjną lokalizację grodu.

• W lipcu 1331 r.do miasta wtargnął oddział zakonu krzyżackiego pod dowództwem marszałka Dietricha von Altenburga.Żnin wraz z dworem arcybiskupim został doszczętnie spalony i złupiony.

• Aby zapobiec podobnym wydarzeniom w przyszłości,postanowiono otoczyć miasto murem obronnym.Jego budowę rozpoczęto przed 1343 r.W tym czasie lewobrzeżny Żnin przybrał kształt owalu,powstała ulica Wielka(obecnie Śniadeckich),ulica Mniska(Rychlewskiego)oraz rynek.Stare Miasto zabezpieczone było od zachodu i północy podwójnymi fosami,w ulicy Dworskiej(Kościuszki)zbudowano Bramę Poznańską.Od wschodu dostępu broniła Brama Toruńska z mostem zwodzonym łączącym miasto z Ostrowem.Trzecią bramę(Wodną)założono u wylotu uliczki prowadzącej do Jeziora Małego Żnińskiego(tzw.Czaple).Ulice Szewska i Sukiennicza(Pocztowa)połączone zostały z rynkiem.W miejscu dzisiejszego kościoła pw.Najświętszej Marii Panny znajdował się klasztor dominikański wraz z kościołem pw.św.Jana Chrzciciela ufundowany w latach 1338-1339 przez arcybiskupa Janisława.W części północnej miasta powstała rezydencja arcybiskupia.Od zachodu miasto zamykała ulica Podmurna biegnąca wzdłuż muru,po przeciwległej stronie Stare Miasto zabezpieczał Ostrów z Bramą Ostrowską stojącą przy wylocie na wschód.Jeszcze pod koniec XIX wieku w miejscu Bramy istniał szeroki rów z drewnianym mostem zamiast dawnego zwodzonego.

• W 1350 r.dokonano relokacji miasta na prawie średzkim.

• W 1357 r.król Kazimierz III Wielki potwierdził wszystkie nadane wcześniej przywileje(obszar podlegający Żninowi nazwano powiatem districtus).Umożliwiło to dalszy rozwój miasta,który,choć przerywany wojnami,pożarami i licznymi zarazami,trwał do początku XVII w.Od XV w.w Żninie warzono wyśmienite piwo.Wypiekano tu także najsmaczniejszy chleb pszenny w Wielkopolsce(zgodnie ze świadectwem prymasa Jana Łaskiego,pochodzącym sprzed ponad czterystu lat).

• W 1424 r.założono jedno z najstarszych w Wielkopolsce Bractwo Strzeleckie zrzeszające zamożniejszych rzemieślników.Po części wynikało to z obowiązku mieszczan obrony fortyfikacji miejskich.W XV w.wybudowano na rynku gotycką wieżę ratuszową,tzw.basztę.

• W 1443 r.włączono do miasta dawny dwór arcybiskupi na Ostrowiu.W tych czasach Żnin był jednym z większych miast Wielkopolski.

• W późnym średniowieczu zlikwidowany został powiat(districtus)żniński,a miasto znalazło się w powiecie kcyńskim.W XVI w.miasto weszło w skład województwa kaliskiego.

• Od początku XVII w.datuje się upadek miasta.Przed wielką zarazą w 1628 r.kiedy mieszkańcy na jakiś czas opuścili Żnin,w mieście było 201 domów mieszkalnych.W czasie potopu szwedzkiego zniszczeniu uległy mury obronne(częściowo),fosy,brama,wiatrak,cegielnia,łaźnia miejska.Po potopie odnotowano 96 domów.Kolejne spustoszenia spowodowały pożary w 1678,1692 i 1700 r.Wielu żninian przeniosło się do Gniezna,Kcyni i Żernik.

• Latem 1772 r.wskutek I rozbioru Polski Żnin znalazł się pod zaborem pruskim.Miasto znalazło się w granicach powiatu inowrocławskiego(obwód nadnotecki).Zamieszkiwane było przez 613 mieszkańców(było większe m.in.od Bydgoszczy i Inowrocławia) i posiadało 120 domów mieszkalnych.W krótkim czasie osiedliło się w mieście 141 Niemców.Mimo to Żnin był stosunkowo mało zgermanizowany i nigdy nie stracił swojego polskiego charakteru.Okres rozbiorów przyniósł burzenie miejskich fortyfikacji i umocnień,likwidację kościoła św.Trójcy na Ostrowie(1817 r.) i klasztoru dominikańskiego wraz z kościołem św.Jana Chrzciciela(1820 r.)Ostatecznie zostały rozebrane mury miejskie(Brama Toruńska w 1820 r.)Fragmenty części fundamentowej murów znajdują się na lewym brzegu Gąsawki(przy moście na ulicy 700-lecia) i w piwnicy budynku przy ulicy Podmurnej 17.

• Żninianie masowo wzięli udział w powstaniu kościuszkowskim(1794 r.)Wojska insurekcyjne kontrolowały Żnin od września do listopada.W 1806 r.przez miasto przeszły wojska napoleońskie.Od lipca 1807 r.do 1815 r.Żnin wchodził w skład Księstwa Warszawskiego.W latach 1818-1887 utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie.Żnin położony był w obrębie powiatu szubińskiego,podlegającego departamentowi bydgoskiemu.

• W pierwszej połowie XIX w.Żnin ponownie wszedł na ścieżkę dynamicznego rozwoju.Brukowano drogi,stawiano budynki,rozwijał się handel i rzemiosło.

• W czasie Wiosny Ludów 9 kwietnia 1848 r.w Żninie wybuchło powstanie.Do 17 maja 1848 r.władzę przejęli Polacy.

• W 1867 r.powstała pierwsza Polska Spółka Pożyczkowa w Żninie przekształcona później w Bank Ludowy.Miasto mogło w ten sposób uniezależnić się od władz pruskich w sprawach gospodarczych.

• W 1887 r.Żnin został stolicą powiatu,dwa lata później wybudowano Powiatową Kolej Wąskotorową.W latach 1893-1894 uruchomiono cukrownię,która wspólnie z dworcem kolejowym stała się przyczyną rozwoju przestrzennego miasta na wschód.W ciągu ostatniego dziesięciolecia XIX wieku liczba mieszkańców Żnina wzrosła o 1500.Powstało Polskie Towarzystwo Śpiewacze,wybudowano bibliotekę,mleczarnię,pocztę,szpital,sąd i więzienie,założono kanalizację,gazociąg,wodociągi miejskie,latarnie.

• W 1909 r.w miejscu dawnego klasztoru dominikańskiego zbudowano kościół ewangelicki(obecny kościół pw.Najświętszej Marii Panny Królowej Polski).

• Wzrost liczby mieszkańców został zahamowany przez wybuch I wojny światowej.Do służby wojskowej powołano 700 mężczyzn,86 spośród nich zginęło.

• 1 stycznia 1919 r.wielu mieszkańców Żnina przyłączyło się do powstania wielkopolskiego.Wojska polskie pod dowództwem kpt.Jana Tomaszewskiego wyparły Niemców za Noteć.Żnin liczył wtedy 4980 mieszkańców,którzy wybrali 12-osobową Radę Miejską.Miasto coraz bardziej nastawiało się na obsługę rolnictwa,o czym świadczy uruchomienie m.in.młyna parowego,Spółdzielni Mleczarskiej oraz Fabryki Maszyn Rolniczych braci Malaków(obecnie odlewnia żeliwa na ul.Mickiewicza).Najważniejszym zakładem nadal była cukrownia.

• W dwudziestoleciu międzywojennym miasto wzbogaciło się o nowe zakłady i przedsiębiorstwa.Do największych inwestycji należała budowa elektrowni.Rozprzestrzenianiu ulegała zabudowa ulic Mickiewicza,Szpitalnej i Podgórnej(Aliantów).Rozpoczęło się zasiedlanie ulic Dąbrowskiego i 1 Stycznia.Powstał także projekt,by w miejscu dawnych fortyfikacji urządzić planty.

• Miasto uzyskało spory rozgłos dzięki koncernowi wydawniczemu Anny i Alfreda Krzyckich zatrudniającemu ponad trzystu pracowników.W Żninie wydawano takie czasopisma i gazety,jak:"Ilustrowany Kurier Polski","Orędownik Urzędowy Powiatu Żnińskiego","Pałuczanin"oraz"Moja Przyjaciółka",która prenumerowana była w całej Polsce i osiągała milionowy nakład.

• W roku 1923 utworzono Miejskie Gimnazjum,które odegrało bardzo ważną rolę w życiu intelektualnym Żnina.

• W sierpniu 1939 r.Żnin liczył 5090 mieszkańców.9 września 1939 r.Żnin został zajęty przez niemieckiego okupanta.Zmianie uległa nazwa miasta(niem.Dietfurt).600 osób wywieziono m.in.do Mińska Mazowieckiego i Nowego Targu.Wywożono głównie inteligencję i ludzi bogatszych,ich miejsce zajmowali Niemcy,pochodzący przede wszystkim z krajów nadbałtyckich.Ponad 200 osób wywieziono na przymusowe roboty do Rzeszy.Część żninian wcielono do więzień,obozów koncentracyjnych lub rozstrzelano.

• Sam Żnin nie uległ większemu zniszczeniu.Niemcy spalili synagogę przy ulicy Pocztowej(obecnie znajduje się w tym miejscu blok mieszkalny),rozebrano piękną kamienicę Państwa Smorowskich(pusta parcela stoi dziś w rynku).Ponadto zniszczyli bibliotekę gimnazjum.Pozostawili po sobie jednak 16 ha plant wokół Starego Miasta i nad Jeziorem Małym.

• W okolicznych lasach formowały się oddziały partyzanckie.Samodzielna Jednostka Obwodu Pałuk Armii Krajowej dowodzona była przez Bogdana Hądzlika,pseudonim Madej z Parlina.Jesienią 1944 r.działała także w tych lasach radziecka grupa zwiadowcza.21 stycznia 1945 r.Armia Czerwona zajęła Żnin.Rozpoczęło się wprowadzanie i utrwalanie władzy ludowej.

• Po wojnie nastąpił znaczny rozwój Żnina.Miasto się powiększyło,wybudowano fabrykę maszyn"Spomasz",na bazie fabryki Malaków powstał"Żefam".Zlokalizowano nowe osiedla mieszkaniowe na północny zachód od miasta(w rejonie ulic Mickiewicza i Browarowej oraz Wielkiej Osady nad Dużym Jeziorem przy wylocie na Szubin).W latach 60.przyłączono do Żnina wieś Górę.Liczba mieszkańców przekroczyła wówczas 10000 osób.

Zabytki

• gotycko-barokowy kościół pw.św.Floriana z pocz.XV w.zniszczony w czasie wojen szwedzkich w XVII w.odbudowany po pożarze w 1758 r.ze sklepieniami z lat 1792-1795,w latach 1910-1924 dobudowana wieża
• gotycka wieża ratuszowa z XV w.
• neogotycki kościół poewangelicki pw.NMP królowej Polski z 1909 r.
• dawny magistrat z początku XX wieku
• sufragania dworek klasycystyczny z końca XVIII w.fundacji bpa Stefana Łubieńskiego
• kościół wczesnogotycki pw.św.Marcina na przedmieściu Góra

Wspólnoty wyznaniowe

W Żninie istnieją trzy parafie rzymskokatolickie:

• parafia pw.św.Floriana,
• parafia pw.św.Marcina,
• parafia pw.NMP Królowej Polski

Ponadto swój dom mają siostry ze Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.Na terenie miasta działalność prowadzi również zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan,będący protestancką wspólnotą o charakterze ewangelicznym.W Żninie istnieje też Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy wraz z Salą Królestwa.

Urodzeni w Żninie

• Anna Bańkowska
• Piotr Najsztub
• Julia Smykowska
• Wanda Pieniężna
• Marek Uleryk
• Janusz Rychlewski
• Konrad Strzelewicz
• Jan Śniadecki
• Tadeusz Malak
• Marcin Stosik
• Paweł Tucholski
• Karol Linetty
• Jakub ze Żnina

Nazwa miasta

Wywodzi się ze staropolskiego"żnieja" i określa rolniczy charakter miasta.Według różnych źródeł"żnieja"oznacza:żniwa,żniwiarza lub kobietę żnącą zboże.Na przestrzeni wieków nazwa miasta ulegała częstym zmianom:Znein,Znejn,Znejna,Snena,Znen,Znyn.

Miasta partnerskie

• Albertirsa Węgry
• Birsztany Litwa
• Malacky Słowacja
• Mettmann Niemcy
• Ommen Holandia
• Soleczniki-Jaszuny Litwa
• Veselí nad Moravou Czechy

Szkolnictwo

• Publiczne Gimnazjum nr 1
• Publiczne Gimnazjum nr 3
• Szkoła Podstawowa nr 1 im.Powstańców Wielkopolskich
• Szkoła Podstawowa nr 2 im.Jana Śniadeckiego
• "Trójka"Zespół Szkół Społecznych im.Armii Krajowej
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im.bł.Marii Karłowskiej
• I Liceum Ogólnokształcące im.Braci Śniadeckich
• Zespół Szkół Specjalnych
• Zespół Szkół Ekonomiczno–Handlowych